ایران خبر بررسی می کند؛
آشنایی با تاریخچه علم و علم کشی در ماه محرم
25 مهر 1394 ساعت 13:34
تاريخچة علم و علامت محل اختلاف و شامل نقل قول های زیادی است. مورخان نیز تاريخچه علم و علامت را در دوره‌هاي مختلف عنوان مي‌كنند. برخی اساس آن را مربوط به دوره آق قويونلوها و قره قويونلوها ، عده اي به دورة صفويه و عده اي به دوره زنديه و قاجاريه نسبت می دهند.
ایران خبر- علم و علامت در فرهنگ دهخدا بدین معانی تعبیر شده است؛
علم: پرچم، رعيت، نشان لشكر، بيرق و آنچه به سر نيزه بندند ، درفش و در اصطلاح "عزاداري حسينی" نام علم و علامت خاصی است كه هر هيئت و دسته ، ويژه خود دارد و آن را از دسته‌هاي ديگر متمايز می‌سازد
علامت: صليب مانندی كه بر چوب يا آهن افقی كه از آن از سوی پايين شال های ترمه آويزند و سوی زير لاله و تنديس هايی از مرغ وپرنده روی آن نصب كنند و در ميانه از فلز طويل دارد و بر نوك آن فلز ، پر يا گلوله ای از شيشه الوان نصب كنند و اين زبانه های فلزی كه به تيغ مشهور است سه يا پنج باشد كه ضمناَ قدمت آن به سلاطين قاجار مي رسد.
تاریخچه علم و علامت
تاريخچة علم و علامت محل اختلاف و شامل نقل قول های زیادی است. مورخان نیز تاريخچه علم و علامت را در دوره‌هاي مختلف عنوان مي‌كنند. برخی اساس آن را مربوط به دوره آق قويونلوها و قره قويونلوها ، عده اي به دورة صفويه و عده اي به دوره زنديه و قاجاريه نسبت می دهند.
قديمی ترين علامتهای ايراني در موزه توپكاپي استانبول نگهداری می شود. شايد اين علامتها كه نمونه ای از علامت و نشان قبايل مختلف ايرانی است در عصر حكومت تركمن های آق قويونلوها و قره قويونلوها وجود داشته اند و دسته های سياسی و مذهبی از آنها استفاده می كرده اند.
در سال های بعد خصوصا در دوران زنديان و قاجاريه تزئينات ديگری هم به علامت های دسته اضافه شد. عزاداران مذهبی در ايام سوگواري با بزرگداشت و تشريفات ديگر آنها را بكار مي بردند. در آن دوران علامت ها را پيشاپيش صف سوگواران حركت مي دادند علامت های قديمی تر معمولاَ پايه ای داشتند كه كلمات مذهبی بر روی آن منقوش بود و دو اژدها با دهان باز از آن حفاظت میكردند كه صورت آنها نيز سوراخ بود.
برخی علامت ها دارای نگاره طاووس، پرنده، چهار گلدان و يك جفت طوطی در دو طرف علامت سات که گاه دو شمعدان به ميله اي كه قاب بر آن تكيه دارد متصل است. در گذشته علامتها يك تيغه بودند و تزئيناتي به آن متصل مي‌شد. اين علامت ها كم كم تبديل به علامتهاي سه‌تيغه، پنج تيغه، هفت تيغه، بيست و يك تيغه و ... شدند.
اما نكته قابل توجه و مغفولي كه توجه به آن كليد حل معماست و ريشه تمامي اين مسائل می‌باشد اين است كه علامت هايی كه هر چند به قول مورخين تاريخچه آن به دوران قاجاريه و زنديه برمی‌گردد، اما ريشه اصلي آن را بايد در مسيحيت جستجو و پيدا كرد. ناگفته نماند كه در دروان صفويه تا زمان شاه عباس اول عزاداری ها و حركت های شيعی بطور زيرزمينی انجام می گرفته و شاهان و سلاطين هميشه از اجتماعات شيعی خوف داشتند و برخلاف امنيت دستگاه حكومتی خود مي ديدند تا اينكه در زمان حكومت شاه عباس دوم ورق برمی گردد و شاه عباس دوم به شدت مدافع شيعه و عزاداری سيدالشهداء می شود و برای نشر و گسترش عزاداری ها و اجتماعات سوگواری شيعی به فكر چاره می افتد او در دستگاه حكومتی خود وزارتی بنام وزارت روضه‌خوانی و تعزيه‌داری ايجاد كرده و وزيری برای آن منصوب می‌كند. او وزير روضه خوانی و تعزيه داری خود را به اروپای شرقی كه در آن زمان صفويان روابط بسيار نزديك، مرموز و ويژه‌ای با آنها داشته‌اند می‌فرستد كه در رابطه با مراسم ديني و تشريفات مذهبی آن جا تحقيق كند.
مراسم و تشريفات مخصوص عزاداري اجتماعي و رسمي، همه فرم های تقليدی از عزاداری و مصيبت‌خوانی و شبيه‌سازی مسيحيت اروپايی است و حتی گاه به قدری ناشيانه اين تقليد را انجام داده‌اند كه شكل صليب را هم كه در مراسم مذهبی مسيحی‌ها جلوی دسته‌ها می‌برند.
صفويان بدون اينكه كمترين تغييری در آن بدهند آن را به ايران آورده‌اند و امروزه هم بدون توجه به شكل رمزی و مذهبی آن در مسيحيت، جلوی دسته‌های عزاداری راه می‌برند و همه می بينند كه شاخصة نمايان هر دسته سينه زني همين صليب جريده است. در عين حال در نظر هيچكس معلوم نيست براي چيست و هيچ كس از آنهايي هم كه آن را می‌سازند و حمل مي‌كنند نمی‌دانند براي چه چنين می‌كنند. ارزش و اعتبار و شكوه و فداكاري، اندازه ايمان و شور دينی يك دسته به بزرگی و سنگينی و زيبايی و گرانی علامتی است كه در جلوي آن دسته حركت مي كند.
همه ی ما در مراسم های عزاداری که از دوران کودکی شاهد آن بودیم، نمادها و نقوش مختلفی بر روی علم ها خودنمایی می کردند و هرکدام گویای پیامی خاص است.
در علامت (علم) تیغه ها نماد حق طلبی شیعه و نمادی از تیغه ی شمشیر است که در یاری امام حسین (ع) از نیام بر کشیده شده است و این تیغ ها هیچ گاه در نیام نخواهد شد.
معمولا بر روی تیغه ها زیارت عاشورا، اشعار و یا آیاتی از قرآن نوشته می شود. بر روی تیغه ها جز نام زیبای ائمه اطهار(ع) و اسماء جلاله چیز دیگری حک نشده است.
حیواناتی هم بر روی برخی ازعلامت ها حک می شود که هر کدام معنی خاص خود را دارند. در زیر به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم.
- شیر که در ادبیات نماد شکوه، جلال، بزرگی، ابهت است آن را به حضرت علی علیه السلام منصوب می کنند.
- آهو: نمادی از امام رضا علیه السلام و ایرانی ترین نماد یعنی ضامن آهو است.
- طاووس: نماد امام زمان عجل الله است و بر گرفته از این حدیث زیباست(المهدی طاووس اهل الجنه).
- شتر: در قرآن در ماجرای قوم ثمود و حضرت صالح از این حیوان یاد شده است كه شاید ارتباط معنایی‌اش با عاشورا و علت نصب آن در علم مربوط به عاشورا در همین‌جا نهفته باشد. قوم ثمود برای كشتن ناقه‌ی صالح به واسطه‌ی كینه و بی‌دینی همچون شتران دیگر او را نحر كردند و به بدترین شكل كشتند. تا جایی كه طبق روایت امام صادق علیه‌السلام كسی از صغیر و كبیرشان نماند كه ضربه‌ای به این شتر وارد ننماید،همان اتفاقاتی كه یزدیان در روز عاشورا انجام دادند.
- تبرزین و کشکول: استفاده از این نماد اشاره به درویش کابلی دارد که در روز عاشورا با یک کشکول آب به خدمت امام حسین(ع) رسید و امام قبول نکردند.
البته در"علم" معمولاً دو سر اژدها نیز دیده می شود که نسبت به سایر عناصر از دلالت کمتر شناخته شده ای برخوردار است. این دو سر اژدها نماد لشگر جنیان حاضر در روز عاشورا برای یاری امام حسین (ع) است که اذن خواستند ولی امام حسین (ع) با توجه به آنکه مامور به ظاهر بودند با جنگیدن جنیان موافقت نفرمودند.
جالب است که در گذشته و زمانی که برق وجود نداشته و مردم برای روشنایی از مشعل و فانوس برای روشن کردن پیرامون خود استفاده می کردند، برای روشنی علامت های خود نیز از این دست وسایل استفاده می کردند که دارای جنبه هنری و تمثیلی زیبا بوده است.
نخل هم یکی دیگر از نمادهای عزاداری قدیمی و اصیل است که در برخی شهرها و تهران (به ویژه در شمیران) روز عاشورا به نشانه ی تشییع پیکر مطهر امام حسین علیه السلام روی دست مردم به حرکت درمی آید.
تصویر ذهنی عموم و بیشتر مردم از عزادارهای حسینی تصویری سنتی و قدیمی است از دسته سینه زن ها و زنجیرزن ها، طبال های میانه ی دسته و سنج زن ها، از عَلَم هایی که به میدان می آوردند و چشم ها خیره ی علم بود و علمدار... یکی دست به پارچه های آویخته از آن می کشید، دیگری بیمار خود را از زیر علم رد می کرد به نیت شِفا. یکی پول نذری اش را به او می داد؛ علمدار برایشان حکم عباس بن علی را داشت همان یلِ بی همتای ام البنین.
"شاید" برخی هم بیشتر به عشقِ علم و علم کشی خود را به دسته های عزا می رساندند و مهمان خیمه های عزا بودند.
کد مطلب: 43622
آدرس مطلب: https://www.irankhabar.ir/fa/doc/report/43622/آشنایی-تاریخچه-علم-کشی-ماه-محرم
ایران خبر
https://www.irankhabar.ir
