این سازه‌های آبی در ابرکوه عمری به بلندای تاریخ کهن هزاران ساله این شهر دارد چرا که گفته می‌شود درخت سرو 4500 ساله ابرکوه از یک قنات بزرگ به نام نبادان که اکنون نیز فعال است، حقآبه داشته و از آن سیراب می‌شده است .
تا زمانی که بشر با دخالت‌های خود چرخه طبیعت را بر هم نزده بود، چشمه‌ها و قنوات، تنها منابع آبی مناطق خشک و کم‌آبی مانند ابرکوه بوده اما رفته رفته از دهه 40 که تکنولوژی حفر چاه و پمپاژ آب وارد کشور شد، مرگ قنات‌ها نیز آغاز شد به طوری که از 103 رشته قنات فعال ابرکوه در دهه 50، تنها 9 مورد باقی‌مانده که آنها نیز با دیو نابودی دست و پنجه نرم می‌کنند .
این در حالی است که هنوز هم قنات‌های ابرکوه از جاذبه‌های گردشگری این شهر تاریخی و نمونه گردشگری کشور محسوب می‌شوند و همواره مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار دارند.
به گفته یکی از کارشناسان منابع آب ابرکوه، این حقیقت تلخ که امروز خطر در کمین اندک قنات‌های باقی‌مانده است، خیلی دور از ذهن نیست و اگر وضعیت برداشت آب چاه‌های عمیق و نیمه عمیق به همین ترتیب ادامه داشته باشد، در یک دهه آینده از «قنات» جز یک نام باقی نخواهد ماند.
محمدحسین باقری در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا اظهار می‌کند: مکانیزم هیدرولوژیکی قنات مبتنی بر یک نظام تعادل و پایداری است به نحوی که با وقوع خشکسالی و اُفت سطح آب زیرزمینی، آبدهی قنات کاسته می‌شود و سپس با چند بارندگی مجدداً قابلیت احیا خواهد داشت اما چنانچه با مداخلات انسانی از قبیل حفر چاه، سطح آب‌های زیرزمینی از سطح آب در قسمت تره کار، پایین‌تر رود، قنات مذکور حتی در بهترین شرایط نزولات جوی نیز توان جاری ساختن آب را نخواهد داشت.
وی با بیان این که خشکسالی دهه 40 و اوایل دهه 50، بخش عمده‌ای از قنوات ابرکوه را در وضعیت کم‌آبی یا خشک شدن قرار داد، می‌گوید: متأسفانه از همین دوارن نیز با ورود تکنولوژی‌های حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق و پمپاژ آب از اعماق زمین، کف‌شکنی‌های بی‌رویه چاه‌های موجود آغاز و به شکل حریصانه‌ای با افزایش تعداد چاه‌هایی که بعضاً نیز در حریم آبی قنوات حفر شد، امروز شاهد نابودی این میراث و دسترنج نیاکان خود هستیم .
این کارشناس منابع آبی در این باره یادآور می‌شود: هر چند به دنبال خشکسالی دهه 40، خشکی قنوات همت‌آباد، جنت‌آباد، ولی‌آباد، علی‌آباد و یوسف‌آباد اتفاق افتاد ولی آنچه توان احیای این قنوات برای همیشه را از آنها گرفت شروع حفر چاه‌های نیمه عمیق در این مناطق بود.
وی اولین قانون مربوط به آب را مربوط به سال 1309 در کشورمان ذکر می‌کند و می‌گوید: قریب یک قرن از قانون‌مند شدن آب در کشورمان می‌گذرد و در واقع تا قبل از آن مردم خود حافظ آب بودند اما نکته حائز اهمیت این است که زمانی که مالکیت آب و حفظ آن بر عهده مردم بود نسبت به زمانی که دولتی‌ها وارد این مقوله شدند و خواستند قانون حفظ و حراست از آب‌های زیرزمینی را اجرا کنند، موفق‌تر بودیم .
بازگشت به سنت‌های قدیمی برای نجات منابع آبی
باقری با اشاره به وجود میراب‌ها و مالکیت‌های خصوصی آب در گذشته، خاطرنشان می‌کند: دولت نیز امروز با اجرای طرح‌هایی مانند ایجاد تشکل‌های آب‌بران، به این نتیجه رسیده است که باید به همان سنت قدیم بازگشت و حفاظت از قنوات را بر عهده خود مردم که دارای نوعی بروکراسی خاص و موفق در این حوزه بودند، بگذارد .
وی با بیان این که تعداد قنوات ابرکوه از 103 رشته در دهه 50 به 9 رشته در حال حاضر کاهش یافته است، اضافه می‌کند: این آمار تکان‌دهنده و نگران‌کننده تنها ناشی از خشکسالی نیست چرا که در سال‌های اخیر بارندگی آن چنان کاهش نداشته که بتواند 90 درصد قنوات را خشک کند .
برداشت‌های بی‌رویه عامل تشدیدکننده خشکی قنوات
رییس سابق اداره منابع آب ابرکوه حفر چاه و بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی با ابزار پمپاژ را عامل اصلی تشدیدکننده خشکی این میراث حیاتی می‌داند و عنوان می‌کند: به عنوان نمونه، علی‌رغم وجود قنوات متعدد در منطقه فراغه، اکنون تنها قنات جعفرآباد باقی مانده و قنات علی‌آباد هم بسیار کم آب شده و در حال دست و پا زدن در باتلاق نابودی است .
وی همچنین ادامه می‌دهد: دولت‌آباد و میان دشت قنوات فعال بخش بهمن هستند که قنات اخیر هم وضعیت چندان مطلوبی ندارد. شاه‌آباد و بابک نیز قنات‌های باقی‌مانده در منطقه شمالی و غربی ابرکوه هستند و متأسفانه قنوات نوش‌آباد، فیروزآباد، فخرآباد بداف و قاضی صفی‌آباد نیز به تازگی خشکیده‌اند.
باقری از قنات‌های مدوئیه و نبادان به عنوان دیگر قنوات باقی‌مانده یاد می‌کند و می‌گوید: نبادان یکی از قنات‌های بسیار مهم ابرکوه بوده که متأسفانه اکنون از شرایط مطلوبی برخوردار نیست و مالکان نیز به ناچار در حال اخذ مجوزهای لازم جهت حفر چاه به جای آن هستند .
برداشت 2 برابر استانداردی از سفره‌های آبی ابرکوه
این کارشناس منابع آب با اشاره به برداشت حجم زیاد آب از چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در چند دهه اخیر، ابراز می‌کند: برداشت چاه‌های کشاورزی تقریباً بالای 130 میلیون مترمکعب و تخلیه قنات‌ها حداکثر بین 3 تا 5 میلیون مترمکعب بوده است به عبارتی تنها سه درصد از تخلیه آب‌های زیرزمینی از قنوات بوده و این یعنی برداشت از چاه‌ها اولین و سنگین‌ترین ضربه را به قنات‌ها وارد کرده است .
وی برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی در ابرکوه را حدود دو برابر حد استاندارد عنوان می‌کند و می‌گوید: با توجه به این که آب تجدیدپذیر دشت ابرکوه و همچنین آب قابل برنامه‌ریزی حد بهینه، برداشت را حدود 60 میلیون مترمکعب نشان می‌دهد اما در برخی مواقع تا 160 میلیون مترمکعب برداشت شده که منجر به این شده که در چهار دهه‌ی گذشته بیش از یک میلیارد مترمکعب آب از ذخیره استاتیک سفره ابرکوه برداشت شود تا اندازه‌ای که امروز دشت ابرکوه را در کنار دشت یزد- اردکان به‌عنوان بحرانی‌ترین دشت‌های استان می‌شناسیم.
قنات‌های مسکن مهر نمونه عینی وضعیت اسفناک قنوات
باقری در ادامه یادآور می‌شود: قنوات یکی از میراث تاریخی و گران‌بهای شهرستان ابرکوه است که عوامل مختلف بدون برنامه‌ریزی و نظارت، دست‌به‌دست هم داده است تا نتوانیم آن را حفظ کرده و ما نیز همچون گذشتگان آن را به نسل آینده تحویل دهیم.
وی نمونه عینی وضعیت اسفناک قنات‌ها را قنات‌های مسکن مهر که روزی سرچشمه حیات، شادابی و طراوت بوده و امروز به محل تجمع حیوانات و حشرات موزی تبدیل شده است، ذکر می‌کند.
باقری تاکید می‌کند: کنترل برداشت از آب‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های کشاورزی با همکاری همه دستگاه‌ها، مشارکت بخش مردمی، اصلاح الگوی کشت، اجرای روش‌های بهینه‌سازی مصرف آب، نظارت و کنترل برداشت در بخش‌های صنعتی، از جمله راهکارهای کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی است .
وی با اشاره به نقش همراهی و تعامل کشاورزان در حفظ و حراست از منابع آبی، یادآور می‌شود: در اجرای طرح خاموشی چاه‌های کشاورزی شاهد بالاترین سطح همراهی کشاورزان ابرکوهی بودیم به نحوی که در ابرکوه برخی از قنوات از جمله جلیل‌آباد بعد از پنج سال خشکی و هر چند به مدت کوتاه، آب دار شد و آبدهی قنات جعفرآباد نیز با افزایش قابل‌توجه همراه بود .
رییس سابق اداره منابع آب ابرکوه در پایان نیز تأکید می‌کند: مسئولان، متولیان و حتی مردم باید دیدگاه خود را نسبت به برداشت آب تغییر دهند و برای احیای سفره آب زیرزمینی ابرکوه، نجات قنوات باقی مانده و پایداری کشاورزی منطقه تلاش کنند .
